Wat vind jij echt van waarde?  

Kamel Essabane leerde in zijn eigen leven: je kunt altijd opnieuw beginnen. Maar om goede keuzes te kunnen maken, helpt het om te weten welke waarden je belangrijk vindt en wat je met je leven wil. ‘Maak je eigen levensverhaal, maar denk ook na hoe jouw verhaal past in een groter verhaal dat je deelt met anderen.’ 

‘Vroeger was je lot al bij je geboorte geregeld. Als je ouders boer waren, werd jij dat ook. Tegenwoordig biedt de maatschappij eindeloos veel keuzes. Dat geeft kansen, maar vraagt ook veel. Als kind word je al gevraagd: wat wil je later worden? Dan is het niet de bedoeling dat je zegt: “Ik wil een aardig persoon worden”, maar “dokter”, “leraar” of “brandweerman.” 

Je wordt je beroep. Dat is je hoofdidentiteit. Dat is jammer, want wat je wil worden is niet te reduceren tot een beroep. Je identiteit is zoveel breder. Wie zijn je vrienden? Wat zijn je hobby’s? Hoe woon je? Hoe je in het leven staat, hoe je met tegenslagen om kunt gaan, hoe je je weg vindt in het leven, hoe je gelukkig wordt, wat je belangrijk vindt: dat is allemaal belangrijker dan je beroep. 

Risico’s
Dat is helaas niet de praktijk. Daarom wil ik kinderen meegeven dat je altijd opnieuw kan beginnen. Je moet op een heel jonge leeftijd al heel grote keuzes maken. Je brein is nog niet ontwikkeld, maar je moet al wel bepalen welk profiel je op school kiest. Vaak is een kind daar nog niet klaar voor. Het zou mooi zijn als die beroepskeuze wat uitgesteld wordt, maar dat is niet zo. En toch: als blijkt dat je verkeerd hebt gekozen, kun je altijd opnieuw beginnen. Dat brengt risico’s met zich mee en daarom neigen mensen er naar om te blijven waar ze zijn, ook al zitten ze niet op hun plek. Maar niet-kiezen is ook een keuze. 

Obstakels op je pad
Keuzevrijheid is iets anders dan: je kan alles worden wat je wil. Je moet ook realistisch zijn. Je bent zelf begrensd en de maatschappij stelt ook grenzen. Je kan ziek worden, of obstakels op je pad vinden, waardoor je niet kan worden wat je wil. Het is altijd zoeken naar een balans. Ga er voor, maar geef jezelf niet de schuld als het niet lukt. De bokser Muhammad Ali zei: “Er is niks mis mee om neergeslagen te worden, het is alleen erg als je blijft liggen.” Probeer op te staan en probeer iets anders. Als je geen goede bokser bent, kun je misschien op een ander gebied iets betekenen.  

In de war geschopt
Op de basisschool kreeg ik een mavo-havo advies, maar ik ben in het eerste jaar van de middelbare school al overgestapt naar het atheneum. Bij mij is het gelukkig snel rechtgezet, maar anderen hebben een heel traject moeten doorlopen en zijn daardoor gedemotiveerd geraakt. 
Ik werd van huis uit gestimuleerd om ingenieur te worden, dus na de middelbare school ging ik aan de TU in Delft werktuigbouwkunde studeren. Dat ging na één jaar niet zo goed. Toen ik daarna nog niet wist wat ik wilde, ging ik HBO weg- en waterbouwkunde doen. 

Maar al die tijd was ik vooral geïnteresseerd in filosofie en in zingevingsvraagstukken. Toen heb ik na die studie de keuze gemaakt om naast m’n werk in deeltijd filosofie en religiewetenschappen te gaan studeren. Ik vond dat best moeilijk, want m’n leven werd in de war geschopt. Dus ik heb mijn angst voor verandering moeten overwinnen en het zoeken naar zekerheid losgelaten, want die zekerheid bleek elke keer schijnzekerheid. Uiteindelijk heeft dat me heel veel gebracht. Ik doe nu onderzoek aan de Radboud Universiteit en geef colleges. Ik begeleidde hiervoor scholen in het omgaan met identiteit en diversiteit. 

Richting geven
Om goede keuzes te kunnen maken, helpt het te weten welke waarden je belangrijk vindt en wat je met je leven wil. Daar zou het onderwijs aandacht aan moeten besteden. Niet: dit zijn onze waarden, maar: wat vind jij zelf echt waardevol? Familie? Goed zorgen voor je lichaam? Dat je aardig bent? Dat je aan anderen denkt? Zo kan je kinderen bewust maken van wat voor henzelf en voor anderen belangrijk kan zijn. Daar kan je altijd op terugvallen en dat kan je steeds opnieuw richting geven. Waarden kunnen een oriëntatiepunt zijn bij de keuzes die je maakt. Ook als die veranderen. 

Piepklein puzzelstukje
Het is wel belangrijk dat je iets met die waarden doet, anders blijven het idealen. Verhalen kunnen waarden meer diepgang geven en verbinden met de praktijk. Maak je eigen levensverhaal, maar denk ook na hoe jouw verhaal past in een groter verhaal dat je deelt met anderen, want jouw verhaal is ook maar een piepklein puzzelstukje van een groter verhaal. Dat besef kan helpen als je je eigen verhaal onverhoopt moet bijstellen of als het in de soep loopt. En het kan je dankbaar maken dat je een rol van betekenis mag spelen in het groter geheel. 

Zoekend
In mijn eigen leven zijn openheid, nieuwsgierigheid en je niet afsluiten blijvende waarden gebleken. 
Voor mij persoonlijk is het zoekend door het leven gaan een heel mooie waarde. Houvast is belangrijk, maar ik heb het als heel verrijkend ervaren er mee te durven leven dat twijfel bij het leven hoort. 

Geworteld
Tegelijkertijd is er ook dat grotere verhaal. Ik ben bezig met een proefschrift over de mogelijke bijdrage van islamitisch vormingsonderwijs aan burgerschapsvorming. Levensbeschouwingen zijn met grote verhalen goede dragers gebleken van waarden. Daarom kan levensbeschouwelijk vormingsonderwijs helpen bij het ontwikkelen van een visie op burgerschap. Dat zie ik niet dogmatisch: binnen de islam is heel veel diversiteit. En openheid en nieuwsgierigheid betekenen ook niet dat je met alle winden meewaait. Je moet een balans zien te vinden tussen de waarden die je aanhangt en nieuwsgierigheid en openheid naar wat daarbuiten is. Juist als je geworteld bent, kun je open staan.